การพัฒนาห่วงโซ่อุปทาน BCG บนพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้เพื่อยกระดับความสามารถในการแข่งขันของ MSMEs

ณัฐจารีย์ เพ็ชรร่วง
ผู้เขียน

บทความนี้เป็นส่วนหนึ่งของโครงการพัฒนาห่วงโซ่อุปทาน BCG บนพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษเพื่อยกระดับความสามารถในการแข่งขันของ MSMEs โดยสถาบันระหว่างประเทศเพื่อการค้าและการพัฒนา (องค์การมหาชน)

1. บทนำ

เศรษฐกิจไทยกำลังเผชิญโจทย์สำคัญด้านความเหลื่อมล้ำที่ยืดเยื้อมายาวนาน กรุงเทพมหานครและปริมณฑลมีสัดส่วนผลิตภัณฑ์มวลรวมภายในประเทศสูงถึงเกือบครึ่งหนึ่ง ในขณะที่จังหวัดในภูมิภาคอื่นมีส่วนแบ่งต่ำกว่ามาก การกระจุกตัวของโอกาสและทรัพยากรนี้ สะท้อนถึงปัญหาเชิงโครงสร้างจึงทำให้การลดความเหลื่อมล้ำและการกระจายความเจริญสู่ภูมิภาคเป็นวาระแห่งชาติที่สำคัญ หนึ่งในเครื่องมือเชิงนโยบายสำคัญของรัฐบาลไทย คือ การพัฒนา “ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษ” เพื่อเป็นกลไกกระตุ้นเศรษฐกิจภูมิภาคและสร้างศูนย์กลางเชื่อมโยงห่วงโซ่การผลิต โดยได้มีการกำหนดพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษครอบคลุมทั้ง 4 ภาคของไทยประกอบด้วย ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคเหนือ (Northern Economic Corridor: NEC) ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคตะวันออกเฉียงเหนือ (Northern Economic Corridor: NeEC) ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคกลาง-ตะวันตก (Central – Western Economic Corridor: CWEC) และระเบียงเศรษฐกิจภาคใต้ (Southern Economic Corridor: SEC) ซึ่งทั้งหมดนี้ถูกออกแบบเพื่อกระจายโอกาสทางเศรษฐกิจ เชื่อมโยงการค้า การลงทุน และการพัฒนาทรัพยากรมนุษย์ในทุกภูมิภาคของประเทศ

ในบรรดาระเบียงทั้ง 4 ภาค ระเบียงเศรษฐกิจภาคใต้มีความโดดเด่นเป็นพิเศษ เนื่องด้วยความก้าวหน้าในเสนอร่างพระราชบัญญัติเขตพัฒนาพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้ พ.ศ. .… ซึ่งที่ผ่านมามีการเสนอร่างหลายฉบับซึ่งมีเนื้อหาและจุดเน้นที่แตกต่างกันไปตามแนวนโยบายของผู้เสนอ ประกอบกับที่ตั้งเชิงยุทธศาสตร์ของระเบียงซึ่งตั้งอยู่กึ่งกลางระหว่างอ่าวไทยและฝั่งอันดามัน จึงเป็นประตูสำคัญในการเชื่อมโยงกับต่างประเทศ อีกทั้งยังมีทรัพยากรที่หลากหลาย ซึ่งล้วนเป็นรากฐานสำคัญของการสร้างเศรษฐกิจมูลค่าสูง การพัฒนาเศรษฐกิจในพื้นที่จึงไม่ควรจำกัดอยู่เพียงการขยายโครงสร้างพื้นฐานหรือการส่งเสริมการลงทุนเท่านั้น หากแต่ควรขับเคลื่อนด้วยกรอบแนวคิดที่สามารถสร้างมูลค่าเพิ่มจากฐานทรัพยากรเดิมได้อย่างยั่งยืน

แนวคิดเศรษฐกิจชีวภาพ เศรษฐกิจหมุนเวียน และเศรษฐกิจสีเขียว (Bio-Circular-Green Economy: BCG) หรือแนวคิด BCG จึงถูกหยิบยกขึ้นมาเป็นเครื่องมือเชิงนโยบายที่มีศักยภาพในการยกระดับพื้นที่ให้สามารถเชื่อมโยงกับห่วงโซ่อุปทานในระดับภูมิภาค และตอบสนองต่อความต้องการของตลาดโลกได้อย่างมีประสิทธิภาพและยั่งยืน โดยแนวทาง BCG นี้ยังสอดคล้องกับแนวโน้มของเศรษฐกิจโลกในปัจจุบัน ซึ่งเผชิญกับการเปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็ว อันเป็นผลจากการแพร่ระบาดของโควิด-19 ความตึงเครียดทางการค้า และความขัดแย้งระหว่างประเทศในปัจจุบันที่เพิ่มขึ้นส่งผลให้ห่วงโซ่อุปทานโลก (Global Supply Chain) เกิดการหยุดชะงัก ประเทศต่างๆ จึงเริ่มให้ความสำคัญกับการกระจายแหล่งวัตถุดิบ ลดการพึ่งพาประเทศหลัก และหันมาเน้นการสร้างห่วงโซ่คุณค่าระดับภูมิภาค (Regional Value Chains: RVCs) มากยิ่งขึ้น ขณะเดียวกัน ผู้บริโภคทั่วโลกก็ให้ความสำคัญกับการบริโภคที่เป็นมิตรกับสิ่งแวดล้อมมากขึ้น ส่งผลให้นโยบายการผลิตและการค้าในระดับสากลต้องปรับตัวสู่แนวทางที่สอดคล้องกับเศรษฐกิจสีเขียว และเป้าหมายด้านการลดการปล่อยคาร์บอน

ภายใต้บริบทดังกล่าว การประยุกต์ใช้แนวคิด BCG ซึ่งเน้นการเพิ่มมูลค่าจากทรัพยากรชีวภาพ การใช้ทรัพยากรหมุนเวียนอย่างคุ้มค่า และการลดผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อม จึงถือเป็นโอกาสสำคัญในการยกระดับศักยภาพของวิสาหกิจขนาดกลาง ขนาดย่อม และรายย่อย (Micro Small and Medium Enterprises: MSMEs) ในพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้ให้สามารถเชื่อมโยงกับห่วงโซ่อุปทานทั้งในประเทศและระดับภูมิภาคได้อย่างมีประสิทธิภาพ พร้อมทั้งเสริมสร้างความยืดหยุ่นในการรับมือกับความผันผวนของเศรษฐกิจ นอกจากนี้ยังมีบทบาทสำคัญในการเสริมสร้างเศรษฐกิจฐานรากให้เข้มแข็ง ผ่านการส่งเสริมการใช้ทรัพยากรในท้องถิ่นมีคุณค่า การพัฒนานวัตกรรมที่สอดคล้องกับบริบทพื้นที่ และการสร้างโอกาสให้ MSMEs สามารถเข้าถึงตลาดใหม่ ลดความเหลื่อมล้ำเชิงพื้นที่ และสร้างการเติบโตที่สมดุลระหว่างเศรษฐกิจ สังคม และสิ่งแวดล้อมในระยะยาว

2. ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้

2.1 แนวคิดการพัฒนาพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจภาคใต้

แนวคิดการพัฒนาพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจภาคใต้เกิดขึ้นก่อนระเบียงเศรษฐกิจในภาคอื่น ๆ เนื่องจากมีจุดเริ่มต้นจากการประชุมคณะรัฐมนตรีเมื่อวันที่ 21 สิงหาคม 2561 ณ จังหวัดชุมพร โดยที่ประชุมคณะรัฐมนตรี ได้ประเมินศักยภาพและโอกาสของพื้นที่ จึงกำหนดให้มีการพัฒนาจังหวัดภาคใต้ตอนบน ประกอบด้วย ชุมพร ระนอง สุราษฎร์ธานี และนครศรีธรรมราช เพื่อเป็นฐานเศรษฐกิจใหม่ที่ต่อยอดการพัฒนาจากฐานทรัพยากรและกิจกรรมเศรษฐกิจที่มีอยู่ในพื้นที่ เพิ่มโอกาส และเพิ่มประสิทธิภาพการจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมอย่างสมดุลและยั่งยืน โดยให้ความสำคัญกับการมีส่วนร่วมของประชาชน และเป็นต้นแบบการพัฒนาพื้นที่เศรษฐกิจพิเศษใหม่สำหรับภาคอื่น ๆ (สำนักงานสภาพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ, 2562)

ต่อมาตามระเบียบสำนักนายกรัฐมนตรีว่าด้วยการพัฒนาเขตเศรษฐกิจพิเศษที่ประกาศในราชกิจจานุเบกษา กำหนดจัดตั้งพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษทั้ง 4 ภาค รวมถึงพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้ (Southern Economic Corridor: SEC) และตามมติ กพศ. ครั้งที่ 2/2565 โดยกำหนดให้ส่งเสริมคลัสเตอร์อุตสาหกรรมเป้าหมาย ได้แก่ อุตสาหกรรมเกษตรและอาหาร อุตสาหกรรมชีวภาพ และอุตสาหกรรมท่องเที่ยวและท่องเที่ยวเชิงสุขภาพ (Wellness Tourism)

จากรายงานเป้าหมายและแนวทางการพัฒนาภาค พ.ศ. 2566-2570 เป้าหมายและแนวทางการพัฒนาภาคใต้ได้กำหนดทิศทางการพัฒนาภายใต้แนวคิด “เป็นแหล่งท่องเที่ยวและบริการที่มีคุณภาพ แหล่งผลิตสินค้าเกษตรปลอดภัยและมูลค่าสูง เชื่อมโยงเศรษฐกิจระหว่างภูมิภาค” และได้กำหนดเป้าหมายและตัวชี้วัดรวมการพัฒนาพื้นที่เขตพัฒนาเศรษฐกิจพิเศษชายแดนและด่านพรมแดน รวมทั้ง พื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจภาคใต้ ให้เป็นประตูการค้าการลงทุนและพื้นที่เศรษฐกิจใหม่ของภาค (สำนักงานสภาพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ, 2565)

โดยเป้าหมายและแผนการพัฒนาภาคใต้กำหนดให้การพัฒนาระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้ เป็นไปตามแผนพัฒนาระเบียงเศรษฐกิจภาคใต้ที่ศึกษาโดย สำนักงานสภาพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ (2562) ซึ่งหากพิจารณาในแง่นโยบายระดับชาติและระดับภาค พบว่า การพัฒนาพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจภาคใต้มีความได้เปรียบเชิงเปรียบเทียบ (Comparative Advantage) ใน 2 ประการ ได้แก่

(1) ด้านภูมิเศรษฐกิจ (Geoeconomics) เมื่อเทียบกับระเบียงเศรษฐกิจภาคอื่น ๆ เนื่องจากมีโอกาสในการเชื่อมโยงกับต่างประเทศได้กว้างไกลและสามารถติดต่อกับกลุ่มประเทศที่หลากหลายกว่าในภาคอื่น ๆ เพราะตั้งอยู่ระหว่างทางเชื่อม 3 เส้นทาง ได้แก่ อ่าวไทย สามารถเชื่อมโยงกับประเทศในเอเชียตะวันออก ขณะที่อีกด้านติดกับทะเลอันดามัน หรือมหาสมุทรอินเดียที่สามารถเชื่อมโยงกับภูมิภาคเอเชียใต้หรือกลุ่มความร่วมมือ BIMSTEC ซึ่งเป็นฐานการนำเสนอนโยบายเรื่อง “แลนบริดจ์” (Land Bridge) และเส้นทางเชื่อมโยงทางบกกับเมียนมาที่สามารถเชื่อมต่อไปถึงอินเดีย

(2) ความได้เปรียบในแง่ของการขับเคลื่อนนโยบาย โดยพบว่ารัฐบาลได้ริเริ่มกรอบการพัฒนาโดยมีการศึกษาความเป็นไปได้และกรอบการพัฒนาโดยสำนักงานสภาพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ ก่อนที่จะเกิดข้อเสนอการพัฒนาระเบียงเศรษฐกิจพิเศษในภาคอื่น ๆ อีก 3 ภาค ยิ่งไปกว่านั้น ยังมีการเสนอร่างพระราชบัญญัติการพัฒนาพื้นระเบียงเศรษฐกิจภาคใต้เข้าสู่รัฐสภาซึ่งนับว่าเป็นโครงการที่มีความก้าวหน้าเชิงนโยบายของระดับชาติและมองเห็นโอกาสความเป็นไปได้มากที่สุด

2.2 กรอบการพัฒนาการพัฒนาพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจภาคใต้

ตามมติคณะรัฐมนตรีวันที่ 21 สิงหาคม 2561 ได้มอบหมายให้สำนักงานสภาพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติจัดทำรายงานการศึกษาความเหมาะสมในการพัฒนาพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจภาคใต้ โดยมีการนำเสนอแผนปฏิบัติการพัฒนาพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจภาคใต้อย่างยั่งยืน (พ.ศ. 2562-2565) ได้กำหนดกรอบการพัฒนา 4 ประการ ได้แก่

(1) การพัฒนาประตูการค้าฝั่งตะวันตก (Western Gateway) เพื่อเพิ่มประสิทธิภาพโครงสร้างพื้นฐานด้านการขนส่งและโลจิสติกส์เชื่อมโยงอ่าวไทยและอันดามัน เพื่อเชื่อมโยงอ่าวไทย อันดามัน และประเทศแถบเอเชียใต้ ทั้งทางบก ทางเรือ และทางอากาศ รวมถึงเชื่อมโยงไปยังเขตพัฒนาเศรษฐกิจพิเศษภาคตะวันออก หรือ EEC ผ่านโครงการพัฒนาสำคัญ เช่น การขยายเส้นทางจราจรสายหลัก พัฒนาท่าเรือระนอง การปรับปรุงรถไฟรางคู่

(2) การพัฒนาประตูสู่การท่องเที่ยวอ่าวไทยและอันดามัน (Royal Coast and Andaman Route) เพื่อยกระดับแหล่งท่องเที่ยวให้มีศักยภาพรองรับนักท่องเที่ยวคุณภาพ และพัฒนาโครงสร้างพื้นฐานรองรับเรือสำราญขนาดใหญ่

(3) การพัฒนาอุตสาหกรรมฐานชีวภาพและการแปรรูปการเกษตรมูลค่าสูง (Bio-Based and Processed Agricultural Products) เพื่อนำเทคโนโลยีมาใช้ในการผลิตและแปรรูปสินค้าเกษตรหลัก เช่น ปาล์มน้ำมัน ยางพารา และอุตสาหกรรมสัตว์น้ำและการแปรรูปอาหารทะเล

(4) การอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ การส่งเสริมวัฒนธรรม และการพัฒนาเมืองน่าอยู่ (Green, Cultural, Smart, and Livable Cities) เพื่ออนุรักษ์และฟื้นฟูทรัพยากรธรรมชาติ และพัฒนาเมืองให้เป็นศูนย์กลางทางเศรษฐกิจ สังคม และการบริหาร (สำนักงานสภาพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ,  2562)

แม้ว่าแผนพัฒนาพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจภาคใต้ดังกล่าวจะถือเป็นกรอบแนวทางที่มีความชัดเจนและเป็นรูปธรรมในการขับเคลื่อนการพัฒนาภูมิภาค แต่มีข้อสังเกตสำคัญว่า แผนดังกล่าวถูกจัดทำขึ้นก่อนที่สถานการณ์การแพร่ระบาดของโรคโควิด-19 จะส่งผลกระทบต่อบริบททางเศรษฐกิจและสังคมในพื้นที่อย่างมีนัยสำคัญ ซึ่งทำให้สภาพแวดล้อมในการดำเนินในพื้นที่เปลี่ยนแปลงไปอย่างมาก ปัจจุบันยังไม่ปรากฏรายงานการติดตามและประเมินผลการดำเนินงานตามแผนดังกล่าวอย่างเป็นทางการ ทั้งนี้ แผนพัฒนาระเบียงเศรษฐกิจภาคใต้ถือเป็นแผนฉบับแรกที่มีการจัดทำในลักษณะของระเบียงเศรษฐกิจพิเศษอย่างเป็นระบบ และสามารถใช้เป็นแนวทางต้นแบบในการพัฒนาระเบียงเศรษฐกิจในภูมิภาคอื่น ๆ ของประเทศได้

3. สภาพพื้นฐานทางเศรษฐกิจของระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้

จากการวิเคราะห์แนวคิดและกรอบการพัฒนาพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้ซึ่งเป็นกลไกสำคัญเชิงนโยบาย ในการยกระดับศักยภาพทางเศรษฐกิจของพื้นที่ระเบียงพิเศษภาคใต้ การพิจารณาสภาพพื้นฐานทางเศรษฐกิจจึงมีความสำคัญอย่างยิ่ง เนื่องจากจะช่วยให้เห็นภาพรวมของพื้นที่ เพื่อเป็นรากฐานสำคัญในการกำหนดแนวทางการพัฒนาห่วงโซ่อุปทาน BCG ที่สามารถยกระดับขีดความสามารถในการแข่งขันของ MSMEs ในพื้นที่โดยมีรายละเอียดดังนี้

3.1 ผลิตภัณฑ์มวลรวมจังหวัดและทิศทางการเติบโต

ผลิตภัณฑ์มวลรวมจังหวัด (Gross Provincial Product: GPP) ของพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้ทั้ง 4 จังหวัด ในปี 2565 มีมูลค่ารวมสูงถึง 550,538 ล้านบาท โดยในช่วงก่อนการแพร่ระบาดของโควิด-19 เศรษฐกิจมีทิศทางการเติบโตเพิ่มขึ้น อย่างไรก็ตาม ในปี 2563 กิจกรรมทางเศรษฐกิจได้รับผลกระทบจากโควิด-19 ทำให้ ผลิตภัณฑ์มวลรวมจังหวัดและรายได้ต่อหัวหดตัวกว่า ร้อยละ 2.91 และร้อยละ 3.41 ตามลำดับ อย่างไรก็ตามเศรษฐกิจได้กลับมาฟื้นตัวและขยายตัวอย่างต่อเนื่องในปี 2564 และเร่งตัวขึ้นในปี 2565 จนกระทั่งมูลค่าผลิตภัณฑ์มวลรวมจังหวัดและรายได้ต่อหัวสูงปี 2565 กว่าระดับก่อนการแพร่ระบาด ในเชิงโครงสร้างทางเศรษฐกิจนั้นพบว่า มีการกระจุกตัวในจังหวัดหลัก โดยเฉพาะ สุราษฎร์ธานี ซึ่งมีผลิตภัณฑ์มวลรวมจังหวัดมากที่สุด คิดเป็นสัดส่วนสูงกว่าหนึ่งในสามของระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้ แต่ในมิติของรายได้เฉลี่ยต่อหัวชุมพรมีรายได้สูงสุด รองลงมาคือ สุราษฎร์ธานี นครศรีธรรมราช และระนอง ตามลำดับ

ภาพที่ 1 ผลิตภัณฑ์มวลรวมและรายได้เฉลี่ยต่อหัวจังหวัดในระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้ ระหว่างปี 2561-2565

3.2 โครงสร้างภาคเศรษฐกิจหลักและความหลากหลายทางพื้นที่

โครงสร้างเศรษฐกิจของพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้ โดยรวมแล้วจะพึ่งพาภาคบริการ ซึ่งครองสัดส่วนราว ร้อยละ 48 ของมูลค่าผลิตภัณฑ์มวลรวมทั้งหมดของระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้เป็นหลัก รองลงมาคือ ภาคเกษตรกรรม (ร้อยละ 34) และภาคอุตสาหกรรม (ร้อยละ 18) เมื่อพิจารณารายจังหวัดจะเห็นความแตกต่างเชิงโครงสร้างที่น่าสนใจ สุราษฎร์ธานีพึ่งพาภาคบริการเป็นหลักที่ร้อยละ 54 นครศรีธรรมราช มีโครงสร้างใกล้เคียงกันโดยขับเคลื่อนด้วยภาคบริการที่ร้อยละ 48 ส่วนชุมพรและระนองมีโครงสร้างที่พึ่งพาภาคเกษตรกรรมอย่างชัดเจน โดยชุมพรมีภาคเกษตรสูงถึงร้อยละ 53 ส่วนระนองมีภาคเกษตรกรรมและภาคบริการที่มีสัดส่วนใกล้เคียงกันที่ร้อยละ 45 และร้อยละ 44 ตามลำดับ ความหลากหลายนี้ทำให้พื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้ มีความได้เปรียบทั้งในด้านการท่องเที่ยวและบริการควบคู่กับการเป็นแหล่งผลิตด้านเกษตรกรรมที่แข็งแกร่ง

ภาพที่ 2 ภาคเศรษฐกิจของระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้ ปี พ.ศ. 2565

3.3 สินค้าเกษตรและสินค้าสำคัญ

ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้เป็นฐานการผลิตสินค้าเกษตรที่สำคัญของประเทศ โดยมีมูลค่าการผลิตพืชเศรษฐกิจรวมสูงถึง 234,684.80 ล้านบาท ในพืชเศรษฐกิจ สุราษฎร์ธานีมีมูลค่าการผลิตพืชเศรษฐกิจสูงสุด ซึ่งมีพืชหลัก คือ ปาล์มน้ำมัน มีมูลค่าถึง 47,002.17 ล้านบาท ขณะที่ นครศรีธรรมราช มีมูลค่าการผลิตยางพาราสูงที่สุดในระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้ (25,750.97 ล้านบาท) และชุมพรสร้างรายได้จากทุเรียนสูงสุดในระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้ (19,551.89 ล้านบาท)

ภาพที่ 3 พืชเศรษฐกิจสำคัญ 5 อันดับแรกของแต่ละจังหวัดในระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้ ปี 2566

พื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้ที่ติดกับทะเลทำให้สินค้าภาตประมงมีบทบาทสำคัญทั้งในการทำประมงพื้นบ้าน ประมงเชิงพาณิชย์ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในรูปแบบของการเพาะเลี้ยงสัตว์น้ำซึ่งเป็นกิจกรรมทางเศรษฐกิจที่สร้างมูลค่าทางเศรษฐกิจสูงสุดโดยมีมูลค่ารวมกว่า 141,179,851 พันบาท เมื่อพิจารณารายจังหวัด สุราษฎร์ธานีเป็นจังหวัดที่มีมูลค่าการผลิตสูงสุดจากสัตว์น้ำจากการเพาะเลี้ยง ส่วนนครศรีธรรมราชมีมูลค่าการผลิตสูงสุดจากมูลค่าสัตว์น้ำเค็มขึ้นท่าเทียบ (5,011,004 พันบาท) และการประมงจากการจับสัตว์น้ำจากการทำประมงน้ำจืด (65,045 พันบาท)  ส่วนชุมพรและระนองแม้บทบาทประมงจะไม่มากเท่าแต่ยังคงมีความสำคัญต่อโครงสร้างเศรษฐกิจของจังหวัดและมีศักยภาพพัฒนาในอนาคต

ตารางที่ 1 ปริมาณและมูลค่าการประมงในระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้ ปี 2566

ปี 2566 (หน่วย : ตัน, พันบาท)	ปริมาณและมูลค่าการจับสัตว์น้ำจากการทำประมงน้ำจืด		ปริมาณและมูลค่าสัตว์น้ำเค็มขึ้นท่าเทียบ		ปริมาณและมูลค่าสัตว์น้ำจากการเพาะเลี้ยง
	ปริมาณ	มูลค่า	ปริมาณ	มูลค่า	ปริมาณ	มูลค่า
ชุมพร	72	9,243	117,380	4,554,726	229,933	21,289,528
นครศรีธรรมราช	817	65,045	126,405	5,011,004	262,280	35,237,981
ระนอง	11	1,042	33,645	1,364,195	85,880	13,356,890
สุราษฎร์ธานี	803	61,178	29,752	1,500,356	492,430	71,295,451
ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้	1,703	136,509	307,182	12,430,281	1,070,523	141,179,851

และนอกจากข้อมูลสินค้าเกษตรที่กล่าวในข้างต้น พื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้ยังมีการส่งเสริมสินค้าสิ่งบ่งชี้ทางภูมิศาสตร์ หรือ สินค้า GI (Geographical Indication) ในการส่งเสริมเศรษฐกิจในระดับท้องถิ่น จากข้อมูลของกรมทรัพย์สินทางปัญญา (2565) มีผลิตภัณฑ์หลายชนิดในพื้นที่ที่ได้รับการรับรองขึ้นทะเบียนหรือกำลังอยู่ในช่วงรอขึ้นทะเบียนสิ่งบ่งชี้ทางภูมิศาสตร์ เช่น กล้วยเล็บมือนางชุมพร ข้าวเหลืองปะทิวชุมพร กาแฟเขาทะลุ และกาแฟถ้ำสิงห์ชุมพร ซึ่งเป็นของจังหวัดชุมพร ส่วนจังหวัดนครศรีธรรมราช เช่น ส้มโอทับทิมสยามปากพนัง และมังคุดเขาคีรีวง ต่อมาจังหวัดระนอง เช่น ทุเรียนในวงระนอง มังคุดในวงระนอง และจังหวัดสุราษฎร์ธานี เช่น หอยนางรมสุราษฎร์ธานี ไข่เค็มไชยา มะพร้าวเกาะพะงัน เงาะโรงเรียนนาสาร

3.4 โครงสร้างธุรกิจ MSMEs

ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้มีผู้ประกอบการวิสาหกิจขนาดกลาง ขนาดย่อม และรายย่อย หรือ MSMEs รวมกันถึง 180,627 กิจการ โดยกิจการส่วนใหญ่กว่าร้อยละ 90 กระจุกตัวอยู่ในภาคการค้า และภาคบริการ โดยสุราษฎร์ธานีมีจำนวน MSMEs มากที่สุด นอกจากนี้มีผู้ประกอบการ MSMEs ที่จัดอยู่ในกลุ่มธุรกิจ BCG (Bio-Circular-Green Economy) ประมาณ 60,133 กิจการ ซึ่งคิดเป็นประมาณร้อยละ 33 ของผู้ประกอบการทั้งหมดในพื้นที่ โดยส่วนใหญ่กระจายตัวอยู่ในสาขาหลัก ได้แก่ เกษตรและอาหาร และการท่องเที่ยวเชิงธรรมชาติ ซึ่งชี้ให้เห็นว่าธุรกิจ BCG มีบทบาทสำคัญในเชิงยุทธศาสตร์การพัฒนาเศรษฐกิจที่ยั่งยืนของภูมิภาค

ภาพที่ 4 จำนวนและประเภทของผู้ประกอบการ MSMEs ธุรกิจ BCG ของระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้ ปี 2565

3.5 สถานการณ์การลงทุน

จากข้อมูลสำนักงานคณะกรรมการส่งเสริมการลงทุน (ม.ป.ป.) ระบุว่าระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้มีแนวโน้มการยื่นขอรับการส่งเสริมการลงทุนเพิ่มขึ้นอย่างต่อเนื่อง โดยสุราษฎร์ธานีมีบทบาทเป็นศูนย์กลางการลงทุน เนื่องจากมีจำนวนโครงการขอรับการส่งเสริมสูงที่สุดในทุก ในขั้นตอนการอนุมัติโครงการที่ได้รับอนุมัติมีแนวโน้มสอดคล้องกับจำนวนการยื่น โดยสุราษฎร์ธานีครองสัดส่วนการอนุมัติสูงที่สุด (ร้อยละ 62.96 ในปี 2566) อย่างไรก็ตามมูลค่าการลงทุนที่ได้รับอนุมัติมีความผันผวนสูงในบางปี เช่น จังหวัดชุมพรในปี 2563 มีการอนุมัติโครงการขนาดใหญ่เป็นกรณีพิเศษ มูลค่าสูงถึง 8,768 ล้านบาท ส่วนในขั้นตอนสุดท้ายของการออกบัตรส่งเสริมการลงทุนจำนวนโครงการที่ออกบัตรแล้วมีแนวโน้มเพิ่มขึ้นอย่างต่อเนื่อง โดยสุราษฎร์ธานีก็ยังเป็นจังหวัดที่มีการออกบัตรมากที่สุด

จากการวิเคราะห์สภาพพื้นฐานทางเศรษฐกิจของพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้ทั้งในด้านผลิตภัณฑ์มวลรวมจังหวัด โครงสร้างเศรษฐกิจ สินค้า ธุรกิจ MSMEs รวมถึงแนวโน้มการลงทุน แสดงให้เห็นถึงศักยภาพเชิงพื้นที่และทรัพยากรที่โดดเด่นและหลากหลาย ซึ่งเอื้อต่อการพัฒนาเศรษฐกิจในรูปแบบ BCG Economy ได้อย่างเป็นรูปธรรม ความหลากหลายของโครงสร้างเศรษฐกิจในแต่ละจังหวัดช่วยให้ห่วงโซ่อุปทานสามารถเชื่อมโยงกันได้อย่างยืดหยุ่นและครอบคลุม ขณะที่บทบาทของ MSMEs และธุรกิจ BCG ที่มีอยู่ในพื้นที่จำนวนมาก เป็นฐานสำคัญในการขับเคลื่อนเศรษฐกิจฐานรากให้เติบโตอย่างยั่งยืน นอกจากนี้ แนวโน้มการลงทุนที่เพิ่มขึ้นอย่างต่อเนื่อง โดยเฉพาะในจังหวัดสุราษฎร์ธานี สะท้อนถึงความเชื่อมั่นของภาคเอกชนต่อศักยภาพของพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจภาคใต้ในการเป็นศูนย์กลางเศรษฐกิจใหม่ของประเทศ

5. ศักยภาพ ความท้าทาย และโอกาสของ MSMEs กลุ่มสินค้าเกษตรภายใต้แนวคิด BCG

การดำเนินธุรกิจของ MSMEs ในพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจภาคใต้มีบทบาทสำคัญในการขับเคลื่อนเศรษฐกิจฐานราก การวิเคราะห์ศักยภาพ ความท้าทาย และโอกาสของกลุ่มนี้จึงเป็นกุญแจสำคัญในการยกระดับความสามารถในการแข่งขันอย่างยั่งยืน โดยเฉพาะอย่างยิ่งในกลุ่มสินค้าเกษตรถือเป็นผลิตภัณฑ์สำคัญของพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจภาคใต้ที่มีความเชื่อมโยงโดยตรงกับวิถีชีวิตชุมชน ทรัพยากรธรรมชาติ และสามารถต่อยอดสู่การพัฒนาในกรอบเศรษฐกิจ BCG ได้อย่างเป็นรูปธรรม การวิเคราะห์ศักยภาพและความท้าท้ายจากการสัมภาษณ์ผู้ประกอบการ MSMEs ในพื้นที่ ร่วมกับคณะผู้ดำเนินงานประมวลผลและวิเคราะห์ข้อมูลเชิงพื้นที่จากสถาบันวิจัยสังคม จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย โดย ดร.พรพจน์ ศรีดัน และคณะ สามารถสรุปได้ดังนี้

5.1 ศักยภาพ

จากการศึกษาสภาพพื้นฐานทางเศรษฐกิจของพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้ พบว่า พื้นที่มีศักยภาพในพืชเศรษฐกิจหลัก คือ ปาล์มน้ำมัน ยางพารา และทุเรียน และศักยภาพไม่ได้จำกัดอยู่ที่พืชเศรษฐกิจแต่ยังครอบคลุมภาคประมงในการเพาะเลี้ยงสัตว์น้ำ ซึ่งจากโครงสร้างผู้ประกอบการ MSMEs กว่า 180,000 กิจการ สามารถเชื่อมโยงศักยภาพกับการกระจายสินค้าเกษตร การค้าส่ง-ค้าปลีก และบริการสนับสนุนด้านโลจิสติกส์และท่องเที่ยว โดยเฉพาะกลุ่มผู้ประกอบการ BCG ประมาณ 65,000 กิจการ ซึ่งส่วนใหญ่ดำเนินธุรกิจที่เกี่ยวข้องกับภาคเกษตรและอาหาร

ศักยภาพดังกล่าวสามารถต่อยอดสู่ภาคอุตสาหกรรมได้อย่างชัดเจน เช่น อุตสาหกรรมเกษตรและอาหาร การพัฒนาผลไม้พรีเมียม GI การแปรรูปทุเรียน มังคุด ผลิตภัณฑ์จากสัตว์น้ำ และอาหารแห่งอนาคต เช่น โปรตีนทางเลือก และอาหารเพื่อสุขภาพ ส่วนอุตสาหกรรมชีวภาพสามารถใช้ปาล์มน้ำมัน ยางพารา และวัสดุเหลือใช้ทางการเกษตรเพื่อผลิตพลังงานชีวภาพ วัสดุชีวภาพ และผลิตภัณฑ์จากยางพารา และในอุตสาหกรรมอุตสาหกรรมท่องเที่ยวและท่องเที่ยวเชิงสุขภาพสามารถ ผสานสวนผลไม้ แหล่งผลิตสินค้าเกษตร GI และวิถีประมงพื้นบ้านเข้ากับการท่องเที่ยว

ด้วยโครงสร้างเศรษฐกิจที่มีทั้ง ฐานการผลิตวัตถุดิบที่แข็งแรงและเครือข่าย MSMEs ขนาดใหญ่ พื้นที่จึงมีศักยภาพในการพัฒนาตั้งแต่ต้นน้ำ (การผลิตวัตถุดิบคุณภาพ) กลางน้ำ (การแปรรูปและพัฒนาเทคโนโลยี) ไปจนถึงปลายน้ำ (การตลาดและบริการเชื่อมโยง) ซึ่งสอดคล้องกับแนวทาง BCG ที่มุ่งเน้นการพัฒนาเศรษฐกิจบนฐานความยั่งยืนและนวัตกรรม และเมื่อสำรวจอุตสาหกรรมเป้าหมายกับแนวคิด BCG ในพื้นที่ พบว่า พื้นที่มีจุดแข็งซึ่งสะท้อนถึงศักยภาพในอุตสาหกรรมเป้าหมายตามแนวคิด BCG ที่เกี่ยวเนื่องกับในกลุ่มสินค้าเกษตร ดังนี้

อุตสาหกรรมเกษตรและอาหาร มีความเข้มแข็งของห่วงโซ่คุณค่าท้องถิ่นที่เชื่อมโยงตั้งแต่ระดับเกษตรกร ผู้ผลิต ไปจนถึงตลาด ส่งผลให้เกิดความมั่นคงทางรายได้และการขยายตัวของชุมชนในระยะยาว อีกทั้งยังส่งเสริมการเข้าถึงองค์ความรู้ใหม่และนวัตกรรมการผลิตที่ทันสมัย ทำให้ผลิตภัณฑ์มีคุณภาพสูงและสามารถแข่งขันในตลาดได้อย่างมีประสิทธิภาพ นอกจากนี้ การแปรรูปผลิตภัณฑ์จากการเกษตรยังช่วยเพิ่มมูลค่าให้กับวัตถุดิบพื้นฐาน ตอบสนองความต้องการของตลาดที่เน้นคุณภาพและความยั่งยืน โดยมีการนำแนวคิดเศรษฐกิจหมุนเวียนมาใช้ เช่น การนำวัสดุเหลือใช้กลับมาใช้ใหม่เป็นอาหารสัตว์ ปุ๋ยอินทรีย์ หรือพลังงานชีวมวล รวมถึงการใช้เทคโนโลยีสีเขียวที่ลดมลพิษและใช้พลังงานทดแทน ซึ่งสอดคล้องกับความต้องการของผู้บริโภคยุคใหม่ที่ใส่ใจสิ่งแวดล้อม

อุตสาหกรรมชีวภาพ มีศักยภาพในการใช้ทรัพยากรธรรมชาติอย่างยั่งยืน โดยเน้นการใช้วัตถุดิบจากท้องถิ่น เช่น พืชสมุนไพรและผลผลิตทางการเกษตร ลดการพึ่งพาทรัพยากรจากภายนอก การผลิตในอุตสาหกรรมนี้มักไม่ก่อให้เกิดมลพิษ และสามารถย่อยสลายได้ตามธรรมชาติ อีกทั้งยังได้รับการสนับสนุนด้านการวิจัยและพัฒนานวัตกรรมจากมหาวิทยาลัยและสถาบันวิจัยต่าง ๆ ส่งผลให้เกิดผลิตภัณฑ์ใหม่ที่ตอบสนองความต้องการของตลาดได้อย่างมีประสิทธิภาพ อุตสาหกรรมชีวภาพยังมีบทบาทในการอนุรักษ์ความหลากหลายทางชีวภาพ และส่งเสริมสุขภาพของผู้บริโภคผ่านผลิตภัณฑ์ที่มีคุณค่าทางโภชนาการสูง เช่น อาหารเสริมจากสมุนไพร น้ำมันหอมระเหย และผลิตภัณฑ์จากการหมัก ซึ่งช่วยสร้างมูลค่าเพิ่มให้กับเกษตรกรและสร้างงานในชุมชน

อุตสาหกรรมท่องเที่ยว มีการใช้ทรัพยากรธรรมชาติและวัฒนธรรมท้องถิ่นอย่างยั่งยืน เช่น การใช้สมุนไพรในการบำบัด การส่งเสริมโรงแรมและร้านอาหารที่ใช้วัตถุดิบจากภูมิภาค รวมถึงการให้บริการด้านสุขภาพและฟื้นฟูคุณภาพชีวิต ซึ่งตอบสนองต่อแนวโน้มของผู้บริโภคที่ให้ความสำคัญกับสุขภาพและความเป็นอยู่ที่ดี อุตสาหกรรมนี้ยังส่งเสริมความหลากหลายทางวัฒนธรรมผ่านกิจกรรมท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม และสร้างความตระหนักรู้ในการอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมผ่านกิจกรรมเชิงนิเวศ นอกจากนี้ยังช่วยสร้างงานในชุมชนและขยายตลาดไปยังกลุ่มผู้บริโภคใหม่ที่มองหาประสบการณ์การท่องเที่ยวที่มีคุณภาพและยั่งยืน

5.2 ความท้าทาย

สภาพเศรษฐกิจ สถานการณ์ในภาคเกษตรกรรม และบทบาทของผู้ประกอบการ MSMEs พบว่า มีประเด็นข้อท้าทายในการบรรลุเป้าประสงค์การพัฒนาผู้ประกอบการ MSMEs กลุ่มสินค้าเกษตรภายใต้แนวคิด BCG ในพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้ ดังนี้

• ความท้าทายต้นน้ำ
  • ความไม่แน่นอนของปริมาณและคุณภาพวัตถุดิบ จากผลกระทบของฤดูกาลและสภาพภูมิอากาศการเปลี่ยนแปลงของสภาพภูมิอากาศ (Climate Change) ทำให้ฤดูกาลเพาะปลูกและปริมาณผลผลิตแปรปรวน ส่งผลให้ไม่สามารถวางแผนการผลิตได้อย่างมีประสิทธิภาพ วัตถุดิบบางชนิดที่มีความสำคัญต่อการผลิตสินค้าเกษตรมีปริมาณไม่แน่นอนและคุณภาพไม่คงที่ ซึ่งกระทบต่อทั้งต้นทุนและมาตรฐานของสินค้า
  • ระบบการผลิตการเพาะปลูกแบบเชิงเดี่ยว (monoculture) ยังเป็นแนวทางหลักในพื้นที่ เช่น ปาล์ม ยางพารา ส่งผลให้ระบบเกษตรไม่ยืดหยุ่นต่อโรคระบาดและสภาพแวดล้อมที่เปลี่ยนแปลง อีกทั้งยังเป็นอุปสรรคต่อการส่งเสริมแนวคิด B (Bioeconomy) ที่ต้องอาศัยความหลากหลายทางชีวภาพเพื่อพัฒนาเป็นวัตถุดิบชีวภาพใหม่ ๆ
  • ความไม่สม่ำเสมอของมาตรฐานการผลิตจากเกษตรกรผู้ผลิตวัตถุดิบ ผู้ประกอบการ MSMEs ส่วนใหญ่พึ่งพาเกษตรกรรายย่อยในการจัดหาวัตถุดิบ แต่เกษตรกรเหล่านี้มักไม่มีมาตรฐานการผลิตที่ชัดเจน เช่น GAP เกษตรอินทรีย์ จึงเกิดปัญหาเรื่องสารเคมีตกค้าง คุณภาพสินค้าไม่สม่ำเสมอ และไม่สามารถตรวจสอบย้อนกลับได้
  • ปัญหาการขาดแคลนแรงงานในภาคเกษตรกรรม โครงสร้างประชากรที่เปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็ว โดยเฉพาะการลดลงของแรงงานวัยหนุ่มสาวในภาคเกษตรกรรม ส่งผลให้เกิดปัญหาแรงงานขาดแคลนในการเพาะปลูกและเก็บเกี่ยว ปัญหานี้ยิ่งซับซ้อนเมื่อแรงงานต้องใช้ทักษะเฉพาะด้าน เช่น การปลูกพืชแบบแม่นยำ (precision agriculture)

• ความท้าทายกลางน้ำ
  • การขาดเทคโนโลยีแปรรูปที่เหมาะสมกับบริบทของผู้ประกอบการรายย่อย ผู้ประกอบการ MSMEs ส่วนใหญ่ไม่มีความสามารถในการลงทุนเทคโนโลยีการแปรรูปสมัยใหม่ ทั้งในด้านต้นทุน ความรู้ และการเข้าถึงแหล่งสนับสนุน ส่งผลให้การแปรรูปยังใช้แรงงานคนเป็นหลัก และขาดประสิทธิภาพ
  • การขาดระบบควบคุมคุณภาพที่เป็นมาตรฐาน ผลิตภัณฑ์เกษตรแปรรูปจำนวนมากไม่ผ่านมาตรฐานความปลอดภัยอาหาร เช่น GMP หรือ HACCP ทำให้ไม่สามารถขยายตลาดไปยังกลุ่มผู้บริโภคที่ให้ความสำคัญกับความปลอดภัย รวมถึงไม่สามารถส่งออกได้
  • ต้นทุนการผลิตสูงจากการใช้พลังงานที่ไม่มีประสิทธิภาพ ระบบการผลิตของ MSMEs ยังไม่ประหยัดพลังงาน ขาดการวางแผนการใช้ทรัพยากรอย่างคุ้มค่า จึงไม่สามารถตอบโจทย์ Circular Economy ได้อย่างแท้จริง นอกจากนี้ราคาพลังงานที่ผันผวนยังเป็นความเสี่ยงที่ไม่สามารถควบคุมได้
  • การขาดการจัดการของเสียอย่างเป็นระบบ กระบวนการแปรรูปวัตถุดิบการเกษตรก่อให้เกิดของเสียจำนวนมาก เช่น เปลือก แกน เมล็ด ซึ่งหากไม่มีระบบการจัดการหรือการนำกลับมาใช้ใหม่ ก็จะกลายเป็นต้นทุนแฝงที่เพิ่มขึ้น

• ความท้าทายช่วงปลายน้ำ
  • เข้าถึงตลาดสมัยใหม่ได้ยาก แม้ MSMEs จะมีผลิตภัณฑ์คุณภาพ แต่ยังประสบปัญหาในการเข้าถึงตลาดค้าปลีกสมัยใหม่ (modern trade) และตลาดออนไลน์ เนื่องจากขาดเครือข่ายทางการตลาด ความรู้เรื่องการเจรจาธุรกิจ และเงื่อนไขที่เข้มงวดของช่องทางจำหน่าย
  • ขาดกลยุทธ์การตลาด การสร้างแบรนด์ และการออกแบบผลิตภัณฑ์ สินค้าเกษตรแปรรูปจาก MSMEs มักไม่มีอัตลักษณ์ที่โดดเด่น ไม่สามารถแข่งขันกับสินค้าในระดับภูมิภาคหรือระดับประเทศได้ อีกทั้งยังขาดทักษะด้าน storytelling หรือการสร้างคุณค่าจากบริบทท้องถิ่นเพื่อเพิ่มมูลค่าให้สินค้า
  • ช่องทางการจัดจำหน่ายมีต้นทุนสูง ค่าขนส่ง ค่าแพลตฟอร์ม หรือค่าคอมมิชชันจากตัวกลาง เช่น E-marketplace หรือห้างค้าปลีกสมัยใหม่ ส่งผลให้ MSMEs ได้กำไรน้อย แม้ราคาสินค้าจะสูงขึ้นจากการแปรรูปหรือการใส่แนวคิด BCG
  • ข้อจำกัดด้านระบบโลจิสติกส์และการขนส่ง ระบบขนส่งในพื้นที่ยังขาดการสนับสนุนที่เหมาะสมกับสินค้าเกษตร เช่น การควบคุมอุณหภูมิ หรือโซ่ความเย็น (cold chain) ส่งผลให้สินค้าเน่าเสีย สูญเสียคุณภาพก่อนถึงมือผู้บริโภค

• ความท้าทายเชิงโครงสร้างและระบบนิเวศธุรกิจ
  • การขาดแคลนเงินทุนหมุนเวียนและไม่สามารถเข้าถึงแหล่งทุนทางการเงิน แม้จะมีผลิตภัณฑ์ที่มีศักยภาพ แต่ MSMEs ยังประสบอุปสรรคในการเข้าถึงแหล่งทุน เช่น สถาบันการเงินหรือแหล่งทุนรัฐ เนื่องจากไม่มีหลักทรัพย์ค้ำประกันหรือความรู้ด้านการจัดทำแผนธุรกิจ
  • การเข้าถึงเทคโนโลยีและองค์ความรู้ยังอยู่ในระดับต่ำ แม้หน่วยงานรัฐและเอกชนจะพยายามถ่ายทอดองค์ความรู้ แต่การกระจายยังไม่ทั่วถึง MSMEs หลายรายไม่สามารถเข้าร่วมกิจกรรมได้ เนื่องจากข้อจำกัดด้านเวลา แรงงาน และต้นทุนในการเข้าร่วมอบรม
  • กลไกการสนับสนุนจากภาครัฐหรือท้องถิ่นยังขาดความต่อเนื่อง มาตรการส่งเสริมผู้ประกอบการมักเกิดขึ้นเป็นโครงการระยะสั้น ขาดการเชื่อมโยงในเชิงระบบ และขาดการติดตามผลลัพธ์อย่างต่อเนื่อง นอกจากนี้ยังมักเป็นนโยบายแบบ “top-down” ที่ไม่สอดคล้องกับบริบทท้องถิ่น
  • แนวคิด BCG ยังไม่ถูกแปลงเป็นแนวปฏิบัติในระดับผู้ประกอบการรายย่อย แม้ BCG จะถูกผลักดันในระดับนโยบาย แต่ในระดับปฏิบัติ MSMEs ยังไม่เข้าใจแนวคิดนี้อย่างถ่องแท้ ขาดแนวทางประยุกต์ใช้ที่ชัดเจนในแต่ละขั้นตอนของห่วงโซ่คุณค่า

5.3 โอกาส

• โอกาสในการสร้างมูลค่าเพิ่มกับเศรษฐกิจท้องถิ่น ตาม Smiling Curve
  Smiling Curve เป็นโมเดลที่อธิบายระดับ “มูลค่าเพิ่ม” ในแต่ละกิจกรรมของห่วงโซ่การผลิต โดยกิจกรรมต้นน้ำ เช่น การวิจัยและพัฒนา (Research & Development) ซึ่งสร้างมูลค่าเพิ่มสูงเนื่องจากเป็นกิจกรรมที่ต้องใช้ทักษะความเชี่ยวชาญ (Baldwin & Ito, 2022; Stöllinger, 2019) กิจกรรมกลางน้ำ การผลิตสินค้าซึ่งสร้างมูลค่าเพิ่มต่ำ (Baldwin & Ito, 2022) กิจกรรมปลายน้ำสร้างมูลค่าเพิ่มสูง เช่น การตลาด การจัดจำหน่าย และการสร้างตราสินค้า (Rungi & Del Prete, 2017)  
  พื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้ซึ่งมีรากฐานจากเกษตรกรรมและทรัพยากรชีวภาพ พบว่า MSMEs ส่วนใหญ่ยังคงอยู่การผลิตเชิงปริมาณ แปรรูปแบบดั้งเดิม ซึ่งสร้างมูลค่าเพิ่มต่ำ ทำให้เศรษฐกิจไม่สามารถเติบโตบนฐานคุณค่าได้อย่างแท้จริง การพัฒนาจึงต้องมุ่ง “ขยับตำแหน่ง” ของผู้ประกอบการไปสู่จุดมูลค่าเพิ่มสูง โดยเน้นการคิดค้นและวิจัยนวัตกรรมต้นน้ำ และการสร้างแบรนด์ การเชื่อมโยงบริการ และการให้ประสบการณ์ในปลายน้ำ แนวทางการพัฒนามีดังนี้
  (1) การเสริมสร้างศักยภาพด้านวิจัยและนวัตกรรม (ต้นน้ำ) พื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้มีความหลากหลายสามารถนำไปพัฒนาผลิตภัณฑ์ขั้นสูง เช่น สารสกัดสมุนไพรเพื่อใช้ในเวชภัณฑ์และเครื่องสำอาง พลาสติกชีวภาพจากกากปาล์ม และวัสดุปลูกอินทรีย์ อย่างไรก็ตาม ผู้มีส่วนเกี่ยวข้องระบุว่า ขาดโครงสร้างพื้นฐานด้านวิจัยในระดับพื้นที่ ดังนั้นการบูรณาการสถาบันวิจัย มหาวิทยาลัยท้องถิ่น และภาคเอกชน เพื่อให้บริการด้านการวิเคราะห์ ทดสอบมาตรฐาน และพัฒนาผลิตภัณฑ์แบบครบวงจร จะช่วยให้ MSMEs เข้าถึงเทคโนโลยีได้
  (2) การปรับเปลี่ยนการผลิตจากปริมาณสู่คุณภาพ จุดที่มีมูลค่าเพิ่มต่ำที่สุดคือการผลิตแบบสินค้าที่มีลักษณะทั่วไปหรือคล้ายคลึงกันในตลาด ซึ่งมักแข่งขันกันด้วยราคามากกว่าคุณค่าอื่น เช่น น้ำมันปาล์มทั่วไป หรือยางแปรรูปเบื้องต้น ซึ่งเผชิญการแข่งขันด้านราคาสูง แนวทางที่เสนอคือการยกระดับสู่สินค้า ทั้งการพัฒนาสินค้า การรับรองมาตรฐาน และการใช้เทคโนโลยี โดยภาครัฐควรสนับสนุนเงินลงทุน การอบรม และการเชื่อมโยงกับคลัสเตอร์อุตสาหกรรมเพื่อช่วยผู้ประกอบการเปลี่ยนผ่าน
  (3) การสร้างแบรนด์ เชื่อมโยงบริการ และให้ประสบการณ์ กิจกรรมเหล่านี้มีมูลค่าเพิ่มสูง และมีบทบาทสำคัญในการ “จับใจผู้บริโภค” ในตลาดพรีเมียมและตลาดต่างประเทศ สินค้า GI ของพื้นที่ เช่น กล้วยเล็บมือนาง และกาแฟเขาทะลุ มีศักยภาพในการสร้างแบรนด์ระดับภูมิภาค และเชื่อมโยงกับบริการ ท่องเที่ยวเชิงสุขภาพ (Wellness Tourism) หรือกิจกรรมเชิงวัฒนธรรมได้ ควรมีการสนับสนุนพื้นที่ที่สนับสนุนการสร้างแบรนด์ท้องถิ่นให้มีเอกลักษณ์และสามารถแข่งขันได้ (Local Brand Studio) และแพลตฟอร์มการตลาดดิจิทัลเพื่อให้สินค้าท้องถิ่นเข้าถึงตลาดโลกได้อย่างเป็นธรรม

• โอกาสในการเชื่อมโยงห่วงโซ่อุปทานสินค้าเกษตร BCG กับต่างประเทศ พื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจภาคใต้มีบทบาทสำคัญในฐานะศูนย์กลางการผลิตสินค้าเกษตรและอาหารของประเทศ โดยมีความได้เปรียบทางภูมิศาสตร์ในการเชื่อมโยงกับต่างประเทศ
  ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้กับบทบาท Western Gateway ตามแผนการพัฒนาเนื่องด้วยตั้งอยู่ในพื้นที่ยุทธศาสตร์ระหว่างอ่าวไทยและทะเลอันดามัน ซึ่งเอื้อให้เกิดการเชื่อมโยงการค้ากับต่างประเทศ มีการเสนอโครงการพัฒนา Land Bridge และ ท่าเรือน้ำลึก ในพื้นที่นี้ เพื่อเปิดเส้นทางใหม่ที่สามารถรองรับการขนส่งสินค้าปริมาณมากด้วยต้นทุนที่ลดลงซึ่งช่วยสนับสนุนศักยภาพในการส่งออกสินค้าเกษตร BCG ที่หลากหลาย ไปยังตลาดใหม่ เช่น อินเดีย บังกลาเทศ และกลุ่มประเทศ BIMSTEC นอกจากนี้หากสามารถเชื่อมโยงต่อไปยังยุโรปได้ ก็จะยิ่งเพิ่มโอกาสทางการค้าในตลาดที่มีความต้องการสินค้าคุณภาพสูงและมีความยั่งยืน ซึ่งมีมูลค่าสูงสอดรับกับจุดแข็งของสินค้าเกษตร BCG ไทย การเชื่อมโยงห่วงโซ่อุปทานระดับภูมิภาคในลักษณะนี้ไม่เพียงแต่สร้างโอกาสทางเศรษฐกิจ แต่ยังส่งเสริมความมั่นคงทางเศรษฐกิจในระยะยาว
  ถัดมาในการเชื่อมโยงกับประเทศเพื่อนบ้าน ในแผนหลักระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้มักจะกล่าวถึงการเชื่อมโยงการค้าด้วย Western Gateway เป็นหลัก อย่างไรก็ตามการเชื่อมโยงกับประเทศใกล้เคียงก็ไม่ควรถูกมองข้าม ด้วยพื้นที่มีจังหวัดที่ติดกับประเทศเมียนมา การเชื่อมโยงห่วงโซ่อุทานสามารถให้ประโยชน์ได้ โดยเฉพาะสำหรับ SMEs ในภาคเกษตรและอาหารแปรรูป ซึ่งสามารถเข้าถึงตลาดใหม่และใช้ประโยชน์จากต้นทุนการผลิตที่ต่ำในฝั่งเมียนมา ทั้งยังสามารถขยายไปสู่ความร่วมมือด้านแรงงานและการฝึกอบรม เพื่อเติมเต็มช่องว่างด้านแรงงานในภาคอุตสาหกรรมระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้และในด้านวัตถุดิบ เมียนมามีทรัพยากรเกษตรที่หลากหลาย ซึ่งสามารถนำมาใช้ในกระบวนการผลิตของระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้ได้อย่างมีประสิทธิภาพ จะช่วยให้ห่วงโซ่การผลิตมีความต่อเนื่องและยืดหยุ่นมากขึ้น
  นอกกจากนี้ประเทศใกล้เคียงที่น่าสนใจในการเชื่อมโยงจะยังมีมาเลเซีย อินโดนีเซีย ซึ่งมีกรอบความร่วมมือ IMT-GT (Indonesia-Malaysia-Thailand Growth Triangle) เป็นโครงการความร่วมมือระหว่างประเทศอินโดนีเซีย มาเลเซีย และไทย แผนงาน IMT – GT เน้นความร่วมมือในหลากหลายสาขา เช่น ด้านการค้าและการลงทุน ด้านการเกษตรและอุตสาหกรรมการเกษตร (กระทรวงต่างประเทศ, 2565) ซึ่งพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจภาคใต้สามารถเชื่อมโยงได้เนื่องด้วยเป็นแหล่งพื้นที่ปลูกยางพารา ปาล์มน้ำมัน ที่สำคัญของประเทศ ที่สามารถเชื่อมโยงกับผู้ผลิตรายใหญ่ในภูมิภาคได้ ทั้งมาเลเซียและอินโดนีเซีย สามารถใช้ประโยชน์เพื่อพัฒนาโดยการเชื่อมโยงห่วงโซ่การผลิตกับประเทศเหล่านี้ไม่เพียงเพิ่มความมั่นคงด้านวัตถุดิบ แต่ยังเปิดโอกาสในการกำหนดมาตรฐานร่วม นอกจากนี้ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้มีโรงงานแปรรูปปาล์ม ยางพารา อาหารทะเล ที่ได้มาตรฐานสากล จึงเป็นโอกาสในการเชื่อมโยงอุตสาหกรรมเหล่านี้กับประเทศดังกล่าว
  และอีกหนึ่งโอกาสสำคัญคือการพัฒนา อุตสาหกรรมอาหารฮาลาล เนื่องจากมาเลเซียและอินโดนีเซียมีประชากรมุสลิมจำนวนมาก และมีความต้องการอาหารฮาลาลที่ได้มาตรฐานสูง โดยสำนักงานเศรษฐกิจอุตสาหกรรม (สศอ.) ชี้ว่าระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้มีศักยภาพสามารถส่งเสริมสู่การเป็นศูนย์กลางอาหารฮาลาลในภูมิภาค (Halal Hub) (กรมประชาสัมพันธ์, 2566) และมีแรงงานที่เข้าใจวัฒนธรรมการบริโภคของกลุ่มเป้าหมายการพัฒนา “คลัสเตอร์ฮาลาล” ในระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้เพื่อเชื่อมโยงกับตลาดมาเลเซีย อินโดนีเซีย จึงเป็นแนวทางที่สามารถสร้างมูลค่าเพิ่มและขยายตลาดได้อย่างยั่งยืน นอกจากนี้ยังสามารถขยายการเชื่อมโยงไปสู่ตลาดตะวันออกกลาง ซึ่งมีความต้องการสูงในสินค้าอาหารฮาลาลคุณภาพ

6. บทสรุปและข้อเสนอแนะ

พื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้ เป็นพื้นที่ที่มีศักยภาพสูงและเปี่ยมด้วยโอกาส หากสามารถก้าวข้ามข้อจำกัด ผ่านการยกระดับสู่การผลิตเชิงนวัตกรรม การสร้างแบรนด์ การตลาดพรีเมียม และการเชื่อมโยงบริการเชิงคุณค่าบนฐานแนวคิด BCG ที่ใช้ทรัพยากรอย่างคุ้มค่าและยั่งยืน ประกอบกับการสนับสนุนที่เหมาะสม ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้จะเป็นแรงขับเคลื่อนสำคัญในการช่วยสร้างรายได้ ลดความเหลื่อมล้ำ และเสริมสร้างขีดความสามารถในการแข่งขันของไทยได้อย่างมั่นคง โดยในการศึกษาการพัฒนาห่วงโซ่อุปทาน BCG บนพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจพิเศษภาคใต้เพื่อยกระดับความสามารถในการแข่งขันของ MSMEs มีข้อเสนอแนะ ดังนี้

• ยกระดับเกษตรต้นน้ำสู่มาตรฐานสากล การปรับโครงสร้างภาคเกษตรให้ทันสมัยเป็นหัวใจสำคัญของการพัฒนาห่วงโซ่อุปทาน BCG โดยเน้นการยกระดับเกษตรกรรายย่อยให้สามารถเข้าถึงมาตรฐานสากล เช่น GAP และเกษตรอินทรีย์ เพื่อสร้างความเชื่อมั่นด้านความปลอดภัยและสิ่งแวดล้อม อันจะช่วยเพิ่มศักยภาพในการเข้าสู่ตลาดพรีเมียมและตลาดต่างประเทศ พร้อมกันนี้ การประยุกต์ใช้เทคโนโลยีดิจิทัล เพื่อเพิ่มประสิทธิภาพ ลดความสูญเสีย และสร้างความโปร่งใสในกระบวนการผลิต อีกทั้งการพัฒนาแรงงานรุ่นใหม่และแรงงานทดแทนยังเป็นกลยุทธ์สำคัญในการแก้ไขปัญหาการขาดแคลนแรงงานภาคเกษตร
• เพิ่มขีดความสามารถกลางน้ำด้วยนวัตกรรมและเทคโนโลยี MSMEs มักประสบข้อจำกัดในการเข้าถึงเงินทุนและเทคโนโลยี การจัดตั้งกองทุนหรือมาตรการทางการเงินที่เฉพาะเจาะจงจะช่วยให้ผู้ประกอบการเหล่านี้สามารถลงทุนในเทคโนโลยีแปรรูปสมัยใหม่ และยกระดับคุณภาพสินค้าได้ การจัดตั้งศูนย์กลางการเรียนรู้และโรงงานต้นแบบ (pilot plant) ในพื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจภาคใต้ยังช่วยให้ MSMEs มีพื้นที่ทดลอง พัฒนานวัตกรรม และสร้างผลิตภัณฑ์ใหม่
• เชื่อมโยงปลายน้ำกับตลาดพรีเมียมและดิจิทัล เพื่อให้สินค้าในระเบียงเศรษฐกิจมีมูลค่าเพิ่ม จำเป็นต้องผลักดันการสร้างแบรนด์ที่ชัดเจน โดยเฉพาะสินค้า GI และสินค้าเฉพาะถิ่นที่มีอัตลักษณ์ทางวัฒนธรรมและสุขภาพ การเชื่อมโยงกับการท่องเที่ยวเชิงสุขภาพและวัฒนธรรมจะช่วยสร้างมูลค่าทางเศรษฐกิจแบบบูรณาการ รวมทั้งการพัฒนาระบบโลจิสติกส์สีเขียวและโซ่ความเย็น (Cold chain) จะเป็นตัวเสริมสำคัญในการคงคุณภาพสินค้าและลดต้นทุนการขนส่ง ซึ่งเป็นปัจจัยสำคัญต่อความสามารถในการแข่งขัน
• พัฒนาโครงสร้างพื้นฐานเชิงยุทธศาสตร์และการเชื่อมโยงตลาด โครงสร้างพื้นฐานเป็นปัจจัยหลักที่จะทำให้ พื้นที่ระเบียงเศรษฐกิจภาคใต้กลายเป็นประตูเชื่อมโยงห่วงโซ่อุปทานกับต่างประเทศได้ นอกจากนี้ การสร้างระบบข้อมูลกลาง (Data platform) เพื่อสนับสนุนการจับคู่ธุรกิจ (Business matching) และการคาดการณ์ตลาดจะทำให้ผู้ประกอบการตัดสินใจเชิงกลยุทธ์ได้อย่างแม่นยำและทันเวลา
• กลไกการบูรณาการและการบริหารจัดการพื้นที่ แม้ยุทธศาสตร์ระดับนโยบายจะสอดคล้องกันทั้งในระดับท้องถิ่น ภูมิภาค และประเทศ แต่ในทางปฏิบัติยังพบว่าจังหวัดต่าง ๆ ขับเคลื่อนในลักษณะต่างคนต่างทำ การจัดทำ “แนวทางปฏิบัติที่ชัดเจน” จึงเป็นสิ่งจำเป็นเพื่อสร้างกรอบความร่วมมือที่มีทิศทางเดียวกัน การจัดตั้งคณะกรรมการหรือหน่วยงานกลางระดับระเบียงที่มีบทบาทเชื่อมโยงภาครัฐ เอกชน ชุมชน และสถาบันการศึกษา จะทำให้เกิดการบูรณาการอย่างเป็นระบบ

เอกสารอ้างอิง

กรมทรัพย์สินทางปัญญา. (2565). สินค้า GI ในแต่ละภูมิภาค. สืบค้นจาก https://www.ipthailand.go.th/th/gi-002.html

กรมประชาสัมพันธ์. (2566, 13 พฤศจิกายน). ยกระดับอาหารถิ่นลุยตลาดอาเซียน. สืบค้นจาก https://www.prd.go.th/th/content/category/detail/id/31/iid/231798

กรมส่งเสริมการเกษตร. (2566). รายงานข้อมูลภาวะการผลิตพืช: ระบบสารสนเทศการผลิตทางด้านการเกษตร. สืบค้นเมื่อ 16 เมษายน 2567 จาก https://production.doae.go.th/

กระทรวงการต่างประเทศ. (2565). แผนงานการพัฒนาเขตเศรษฐกิจสามฝ่าย อินโดนีเซีย – มาเลเซีย – ไทย (IMT-GT). สืบค้นจาก https://www.mfa.go.th/th/content/5d5bcc2715e39c306000a362?cate=5d5bcb4e15e39c3060006872

กองนโยบายและแผนพัฒนาการประมง กลุ่มสถิติการประมง กรมประมง. (2568). ชุดข้อมูลกรมประมง. สืบค้นจาก https://gdcatalog.go.th/organization/f7c22cde-aaba-4451-a1e6-e011a1991ad5?page=2

สำนักงานคณะกรรมการส่งเสริมการลงทุน. (ม.ป.ป.). สถิติส่งเสริมการลงทุน. สืบค้นจาก https://ipstat.boi.go.th/pubrpt/index.php

สำนักงานส่งเสริมวิสาหกิจขนาดกลางและขนาดย่อม. (2567). MSME Big Data Dashboard. สืบค้นจาก https://www.smebigdata.com/msme/

สำนักงานสภาพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ. (2562, มกราคม). รายงานการศึกษาความเหมาะสมในรายละเอียดของรูปแบบการพัฒนาในพื้นที่จังหวัดชุมพร-ระนอง และพื้นที่จังหวัดสุราษฎร์ธานี-นครศรีธรรมราช. Retrieved from https://www.nesdc.go.th/ewt_dl_link.php?nid=9557

สำนักงานสภาพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ. (2565). เป้าหมายและแนวทางการพัฒนาภาค พ.ศ. 2566-2570: มติคณะรัฐมนตรี 15 พฤศจิกายน 2565. https://multi.dopa.go.th/tspd/spg/assets/modules/news/uploads/9f9d5a8e25e8b1fbc8be389f7db49d38683685561395d340979798022270641.pdf

สำนักงานสภาพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ. (2568). ตารางสถิติผลิตภัณฑ์ภาคและจังหวัด (Excel Files). สืบค้นเมื่อ 9 มกราคม 2568 จาก https://www.nesdc.go.th/info/economy-statistic/

Baldwin, R., & Ito, T. (2022). The smile curve: Evolving sources of value added in manufacturing. Canadian Journal of Economics / Revue canadienne d’économique, 54(4), 1842–1880.

Rungi, A., & Del Prete, D. (2017). The ‘Smile Curve’: where Value is Added along Supply Chains. Development Studies Working Papers, (428).

Stöllinger, R. (2019). Testing the Smile Curve: Functional Specialisation in GVCs and Value Creation (Working Paper No. 163). The Vienna Institute for International Economic Studies (wiiw).

ณัฐจารีย์ เพ็ชรร่วง